Co-creatie is mensenwerk

Het begeleiden en plannen van een co-creatie-traject is een vak op zich. En het is bij uitstek mensenwerk. Je zou het kunnen zien als het beoefenen van een ambacht, zoals een timmerman. Je wordt niet zomaar een vakman. Maar de belangrijkste basisprincipes kan iedereen leren. Uiteindelijk wordt je beter door veel te oefenen, want je leert door te doen.

Als je co-creatie begeleiding ziet als een ambacht, dan is het makkelijk te begrijpen dat een gereedschapskist vol vernuftige gereedschappen niet voldoende is om goed werk te kunnen leveren. Als je niet kunt inschatten in welke volgorde je moet werken en je niet weet wanneer je welk gereedschap moet gebruiken dan heb je er eigenlijk niets aan. Sterker nog - dan kunnen de meest simpele gereedschappen intimiderend zijn. Daarbij heeft elke vakman een eigen stijl, en een eigen voorkeur voor gereedschappen.

Bij ambachtelijk werk is geen product hetzelfde; omdat het mensenwerk is en omdat elke situatie vraagt om een unieke aanpak.

Om een co-creatie traject in te richten moet je drie dingen stevig neerzetten: het proces, de houdingen (‘mindsets’) en de methodes. Je kunt zeggen dat dit de strategische, sociale en toegepaste ‘poten’ zijn, die je moet neerzetten om stabiel te staan. Tegelijkertijd geven ze voldoende flexibiliteit om van richting te veranderen of een andere kant op te kijken. Een goede begeleider heeft dus een duidelijk beeld van het proces. Daarnaast kan hij of zij verschillende houdingen in mensen identificeren en deze inzetten om tot een constructieve samenwerking te komen. Een co-creatie begeleider is iemand die comfortabel is met onzekerheden en die kan improviseren. Daarvoor kan men een brede set aan methodes en hulpmiddelen inzetten.

Het vak is de juiste aanpak te vinden die het best bij een persoon, een team, een doelgroep én een context past.

Proces

Co-creatie (of participatie) is geen eenmalige interventie. Om effect te hebben, heeft co-creatie tijd en herhaling nodig. Die tijd kun je structureren en een logisch verloop geven. Structuur helpt zowel je eigen organisatie en team als de deelnemers in het co-creatie-traject. Hieronder kort de proces-structuur voor participatie en co-creatie trajecten die ik binnen verschillende projecten heb ontwikkeld, getoetst en uitgedragen, en die ik nog altijd toepas. Deze proces-structuur kent vijf stappen en helpt strategisch inzicht te krijgen in het verloop van een traject.

Voor je met deelnemers aan de slag gaat, zijn er drie stappen die je ter voorbereiding doorloopt: basis (foundation), speelveld (context) en netwerk (community). In de praktijk zullen deze drie elkaar beïnvloeden en deels tegelijk plaatsvinden.

Elk participatietraject start vanuit een gedegen basis. Daarin bepaal je de richting van het proces. Dit doe je samen met de opdrachtgever (als die er is) en jouw organisatie en/of team. Heeft de organisatie een duidelijke visie en missie, die aangeven waarom dit traject participatief moet zijn? Wie worden er in het traject betrokken? Wat moet het gaan opleveren? En wat voor kwaliteiten heb je daarvoor nodig? Ken je de (on)mogelijkheden van de cultuur waarin je werkt en de positie waarin je verkeert? Wat is de verstandhouding tussen de organisatie en de beoogde deelnemers? Wat zijn de grenzen waarbinnen je moet opereren? Wat is de looptijd?

Hierna breng je de context in kaart waarin het traject zal plaatsvinden. Dit is het speelveld: wie zijn de voornaamste belanghebbenden? Waar liggen hun behoeftes en interesses? Hoe ziet hun leefwereld eruit? Welke invloed hebben deze belanghebbenden op het proces? En hoe zijn ze precies aan het project verbonden? Je komt erachter wat je nog niet weet, wie je nog mist en waar (extra) antennes moeten worden uitgezet.

Ook bouw je aan het beoogde en inclusieve netwerk: welke partijen zijn al betrokken, en welke essentiële stem wordt nu nog gemist? Hoe kom je in contact met die nieuwe doelgroepen? Welke communicatiestrategie ga je hanteren om deze groepen te bereiken? Je gaat op zoek naar verbindingsmogelijkheden. En je zorgt ervoor dat je plan wordt gedragen door collega’s en derden.

Wanneer je de drie voorbereidingsstappen hebt doorlopen kun je in stap 4 aan de slag (workspace) co-creatie sessies met deelnemers inrichten, ontwerpen, campagnes uitvoeren en/of initiatieven uitzetten. In de tussentijd gaat het verscherpen van de basis, het speelveld en het netwerk wel door: co-creatie leidt tot iteratie; je bouwt aan een traject door herhaling en verbetering.

Wanneer het tijd is voor implementatie en uitvoering van de resultaten, is het ook tijd voor stap 5: even stilstaan (wrap-up) en reflecteren op het traject. Na de bezinning ga je door met bijvoorbeeld het invoeren van oplossingen of het verkennen van nieuwe denkrichtingen of onderzoeksvragen. Wanneer je het hele proces doorloopt, zullen er altijd nieuwe vragen én verwachtingen ontstaan.

Methodes

Er zijn enorm veel manieren om een co-creatie proces in te richten, en het is aan de begeleider om te bedenken welke methode in welke context het meest passend is - maar ook welke methode het beste bij iemands begeleidingsstijl past.

Het is als co-creatie begeleider daarom heel nuttig om kennis te nemen van zo veel mogelijk methodes, om opties achter de hand te hebben, zodat je snel kunt schakelen mocht iets in het moment niet werken.

Er zijn online heel veel bronnen te vinden met handige tools en methodes. Bij Waag heb ik de Co-creation Navigator ontwikkeld: een online gecureerde verzamelplek van geschikte co-creatie en sociale innovatie methodes. Hierin zijn niet alleen de methodes verzameld die ikzelf door de jaren heen ontwikkeld heb, maar juist ook referenties naar andere geschikte tools en methodes van andere partijen zoals IDEO, Hyper Island en KAOSPILOT. De tools en methodes worden gepresenteerd binnen bovengenoemde proces beschrijving, waardoor je minder hoeft te zoeken naar de juiste methode voor een specifieke fase.

Ik ben erg blij dat mijn oud-collega’s de Co-creation Navigator in de lucht houden, en blijven verrijken met hun eigen nieuwe inzichten. Een mooi voorbeeld van ‘practice-what-you-preach’: we blijven co-creëren met elkaar - en door iteratie wordt het product alleen maar beter.